بازخوانی ممنوعیت توسل به زور در منشور ملل متحد و ارزیابی حمله رژیم صهیونی در پرتو آن

به گزارش مرکز رسانه پژوهشکده شورای نگهبان، دکتر محسن عبداللهی ، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در این نشست به طرح مباحثی بنیادین و در عین حال چالش‌برانگیز در زمینه حقوق بین‌الملل پرداخت و کوشید با ارائه پرسش‌های اساسی و تحلیل‌های دقیق، حاضران را به تأملی عمیق‌تر در مورد ابعاد حقوقی جنگ و صلح وادارد.

عبداللهی با تاکید بر اینکه رژیم اسرائیل اقدامات خود را در چارچوب دفاع مشروع پیش‌دستانه توجیه می‌کند، گفت: دفاع مشروع پیش‌دستانه هرچند در حقوق بین‌الملل عرفی تا حدی شناخته شده، اما به‌سختی قابل اثبات و همواره محل مناقشه است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه تفاوت میان کشتن در زمان صلح و در زمان جنگ را تشریح کرد و افزود: در دوران صلح، قتل افراد جز در دو حالت استثنایی ـ یعنی اجرای حکم قضایی یا دفاع مشروع فردی ـ ممنوع و نقض آشکار حقوق بشر است، اما در زمان جنگ، حقوق بشردوستانه بین‌المللی (به‌عنوان حقوق خاص) حاکم می‌شود و کشتن رزمندگان دشمن جرم محسوب نمی‌شود، هرچند هدف قرار دادن غیرنظامیان یا افراد خارج از کارزار همچنان جنایت جنگی است.

وی سپس به مسأله استمرار جنگ و پیامدهای حقوقی آن پرداخت و افزود: انتخاب واژگان و مفاهیم در فضای حقوق بین‌الملل می‌تواند تأثیرات عمیقی بر مشروعیت یا عدم مشروعیت اقدامات نظامی داشته باشد.
دکتر عبداللهی در بخش دیگری از سخنان خود به تبیین چارچوب منشور ملل متحد پرداخت. وی یادآور شد که بند ۴ ماده ۲ منشور هرگونه تهدید یا توسل به زور را ممنوع اعلام کرده است و تنها دو استثنا برای این قاعده وجود دارد: نخست، مجوز شورای امنیت در قالب نظام امنیت دسته‌جمعی و دوم، حق ذاتی دفاع مشروع که در ماده ۵۱ منشور به رسمیت شناخته شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی سپس وقوع حمله مسلحانه با گستردگی و شدت کافی، ضرورت مقابله، تناسب واکنش و اطلاع‌رسانی فوری به شورای امنیت را به عنوان  شرایط چهارگانه تحقق دفاع مشروع برشمرد و در ادامه با اشاره به پرونده نیکاراگوئه در دیوان بین‌المللی دادگستری، بر دشواری تشخیص «حمله مسلحانه» تأکید کرد و به بررسی نمونه‌هایی چون حمله به کنسولگری ایران در دمشق، ترور دانشمندان هسته‌ای و حملات محدود مرزی نیز پرداخت.

عبداللهی توضیح داد که بسیاری از این موارد در مرز میان «نقض حاکمیت» و «حمله مسلحانه» قرار می‌گیرند و همین امر تفسیر حقوقی را پیچیده می‌سازد.

براساس این گزارش، یکی از بخش‌های مهم سخنان عبداللهی بررسی دکترین‌های مختلف در زمینه دفاع مشروع بود. او دفاع پیش‌دستانه را تا حدی پذیرفته‌شده دانست، اما دفاع پیشگیرانه را فاقد مشروعیت حقوقی عنوان کرد و یادآور شد که حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ نمونه‌ای آشکار از سوءاستفاده از این دکترین است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی همچنین به بحث تروریسم و تمایز آن از حملات نظامی پرداخت. او خاطرنشان کرد که در تعریف‌های جدید بین‌المللی، حتی حمله به نظامیانی که در وضعیت عادی و بدون مشارکت فعال در مخاصمات قرار دارند، می‌تواند مصداق تروریسم باشد؛ از این رو، وقایعی مانند حمله به رژه نظامیان در اهواز در سال ۱۳۹۷ در چارچوب جدید حقوقی می‌تواند به‌عنوان اقدام تروریستی تفسیر شود.

این نشست نشان داد که تحلیل حقوقی منازعات معاصر، به‌ویژه در بستر حساس روابط ایران و اسرائیل، نه‌تنها نیازمند اشراف بر اصول و اسناد حقوقی بین‌المللی است، بلکه مستلزم درک عمیق از تحولات سیاسی و پرهیز از بهره‌برداری ابزاری از دکترین‌های حقوقی است.

در پایان این جلسه حاضران پرسش‌ها و نظرات خود را درباره مباحث بیان شده مطرح کردند و دکتر عبداللهی به سوالات آنها پاسخ داد.

گفتنی است مشروح مطالب مطرح شده در این دوره تخصصی توسط پژوهشکده شورای نگهبان منتشر خواهد شد.